ข้อห้ามชุมนุมตามพ.ร.ก.ฉุกเฉินฯ ที่ไม่ชัดเจน ปราบโรคไม่อยู่ ปราบชุมนุมด้วยกำลัง

Credit : Sirachai Shin Arunrugstichai

พ.ร.บ.การชุมนุมสาธารณะ 2558 (พ.ร.บ.ชุมนุมฯ) เป็นกฎหมายที่ตราขึ้นเป็นครั้งแรกโดยสภานิติบัญญัติแห่งชาติ (สนช.) ที่มาจากการแต่งตั้งของคณะรัฐประหาร คสช.​ หลังการประกาศใช้เมื่อวันที่ 14 กรกฎาคม 2558 กฎหมายฉบับนี้ถูกใช้ซ้อนกับคำสั่งหัวหน้าคสช.ที่ 3/2558 ที่สั่งห้ามการชุมนุมตั้งแต่ห้าคนขึ้นไป ส่งผลให้เกิดการปราบปรามเสรีภาพอย่างเป็นระบบ การชุมนุมที่ไม่ได้เข้าเงื่อนไขต้องห้ามตามพ.ร.บ.ชุมนุมฯ เจ้าหน้าที่รัฐก็จะอ้างคำสั่งหัวหน้า คสช. แทน สภาพการณ์ดังกล่าวทำให้พ.ร.บ.ชุมนุมฯ ไม่ใช่บทบัญญัติหลักและไม่ใช่กฎหมายที่เอื้ออำนวยเสรีภาพการชุมนุมอย่างที่ควรเป็น

ต่อมาวันที่  9 กรกฎาคม 2562 พลเอกประยุทธ์ จันทร์โอชา หัวหน้า คสช. อาศัยอำนาจตามมาตรา 44 ออกคำสั่งหัวหน้า คสช. ที่ 9/2562 ยกเลิกข้อห้ามการชุมนุมตั้งแต่ห้าคนขึ้นไปตามคำสั่งหัวหน้าคสช.ที่ 3/2558 ยกเลิก นับแต่นั้นพ.ร.บ.ชุมนุมฯ จึงเป็นบทบัญญัติหลักในการดูแลการชุมนุมเพียงฉบับเดียว ผ่านไปแปดเดือน วันที่ 25 มีนาคม 2563 พลเอกประยุทธ์ คนเดิมอาศัยอำนาจตามพ.ร.ก.ฉุกเฉินฯ ประกาศสถานการณ์ฉุกเฉินฯ เพื่อยับยั้งการแพร่ระบาดของโรคโควิด 19 และสถานการณ์การบังคับใช้กฎหมายซ้ำซ้อนเพื่อควบคุมการชุมนุมก็กลับมาอีกครั้ง

ระบาดระลอก 1 : เริ่มใช้ พ.ร.ก.ฉุกเฉินฯ ควบคุมโควิด ไม่ได้ห้ามการชุมนุมโดยตรง แต่ใช้ดำเนินคดี 

ตามมาตรา 3 ของพ.ร.บ.ชุมนุมฯ เว้นการใช้บังคับพ.ร.บ.ในระหว่างเวลาที่มีประกาศสถานการณ์ฉุกเฉินฯ ดังนั้น ตั้งแต่เริ่มเข้าสู่ยุคพ.ร.ก.ฉุกเฉินฯ การควบคุมการชุมนุมจึงต้องเป็นไปตามกฎหมายอื่น และเงื่อนไขภายใต้พ.ร.ก.ฉุกเฉินฯ เอง วันที่ 25 มีนาคม 2563 นายกรัฐมนตรีออกข้อกำหนดฉบับที่ 1 ข้อ 5 ระบุว่า “ห้ามมิให้มีการชุมนุม การทำกิจกรรม หรือการมั่วสุมกัน ในสถานที่แออัดหรือกระทำการดังกล่าวอันเป็นยุยงให้เกิดความไม่สงบเรียบร้อย ภายในพื้นที่ที่หัวหน้าผู้รับผิดชอบในการแก้ไขสถานการณ์ฉุกเฉินในส่วนที่เกี่ยวกับความมั่นคงกำหนด” 

วันที่ 3 เมษายน 2563 พลเอกพรพิพัฒน์ เบญญศรี ผู้บัญชาการทหารสูงสุด ในฐานะหัวหน้าผู้รับผิดชอบในการแก้ไขสถานการณ์ฉุกเฉินในส่วนที่เกี่ยวข้องกับความมั่นคงออกประกาศกำหนดว่า “ห้ามการชุมนุม การทำกิจกรรม หรือการมั่วสุมในลักษณะที่เสี่ยงต่อการแพร่เชื้อโรค หรือการกระทำอันเป็นการฉวยโอกาสซ้ำเติมความเดือดร้อนของประชาชนหรือการกลั่นแกล้งเพื่อแพร่เชื้อโรค” 

วันที่ 29 เมษายน 2563 สถานการณ์การแพร่ระบาดของโรคเริ่มทรงตัว นายกรัฐมนตรีออกข้อกำหนดฉบับที่ 5  ห้ามให้จัดกิจกรรมที่มีผู้เข้าร่วมจำนวนมากในลักษณะ “มั่วสุมประชุมกันหรือมีโอกาสติดต่อสัมผัสกันได้ง่าย” เว้นแต่เป็น การจัดโดยเจ้าพนักงานหรือได้รับอนุญาตจากเจ้าหน้าที่ โดยต้องเว้นระยะห่าง อยู่ในที่ไม่แออัดและใช้ระยะเวลาทำกิจกรรมไม่นาน รวมทั้งมีมาตรการป้องกันโรคตามที่ทางราชการกำหนด 

จากข้อกำหนดและประกาศทั้งสามฉบับ เห็นได้ว่า ไม่มีคำสั่ง “ห้ามการชุมนุม” เพื่อแสดงออกซึ่งข้อเรียกร้องต่างๆ อันเป็นการใช้เสรีภาพตามปกติ การชุมนุมจะเกิดขึ้นได้ในเงื่อนไขที่ต้องไม่มีลักษณะที่เสี่ยงต่อการแพร่ระบาดของโรค หรือเป็นกิจกรรมที่ได้รับอนุญาตจากเจ้าหน้าที่และมีมาตรการป้องกันโรคตามที่ราชการกำหนด แนวปฏิบัติของตำรวจในระยะแรกเริ่มก็สะท้อนให้เห็นว่า การชุมนุมยังเป็นสิ่งที่ทำได้ เช่น การชุมนุมรำลึกวันครบรอบการเสียชีวิตของพลตรีขัตติยะ สวัสดิผล หรือ เสธ.แดง เมื่อวันที่ 13 พฤษภาคม 2563 อนุรักษ์ เจนตวณิชย์ หรือ ฟอร์ด เส้นทางสีแดง ผู้จัดกิจกรรมประสานงานกับตำรวจสน.ลุมพินี โดยไม่ได้แจ้งการชุมนุม ตามพ.ร.บ.ชุมนุมฯ ขณะที่ท่าทีของตำรวจไม่ได้มีการห้ามไม่ให้จัดกิจกรรมโดยสิ้นเชิง 

ตำรวจมีการจัดจุดคัดกรองและจัดหาพยาบาลตรวจวัดอุณหภูมิ มีการอำนวยความสะดวกและให้คำแนะนำในการจัดกิจกรรมที่จะไม่ก่อให้เกิดความเสี่ยงต่อการแพร่ระบาด อย่างไรก็ตามในช่วงท้ายของการชุมนุมมีการถ่ายภาพร่วมกัน อันเป็นเหตุให้มีการกล่าวหาว่า ฝ่าฝืนข้อกำหนดที่ออกตามความพ.ร.ก.ฉุกเฉินฯ ด้วยเชื่อได้ว่า อาจเป็นสาเหตุที่ก่อให้เกิดโรคโควิด 19 

ระยะต่อมาลักษณะการอำนวยความสะดวกจากตำรวจเช่นนี้ไม่เกิดขึ้นแล้ว แต่แนวปฏิบัติที่เกิดขึ้นและคงอยู่ คือ การเอาเครื่องเสียงมาอ่านประกาศข้อกำหนดที่ออกตามความพ.ร.ก.ฉุกเฉินฯ และอาจตามมาด้วยการกล่าวหาคดีพ.ร.ก.ฉุกเฉินฯตามหลัง เช่น 

๐ วันที่ 5 มิถุนายน 2563 สหภาพนักเรียน นิสิต นักศึกษาแห่งประเทศไทยนำโดยอั๋ว-จุฑาทิพย์ ศิริขันธ์, รุ้ง-ปนัสยา สิทธิจิรวัฒนกุลและเพนกวิน-พริษฐ์ ชิวารักษ์ จัดกิจกรรมที่สกายวอล์คปทุมวัน เพื่อเรียกร้องกรณีการหายตัวไปของวันเฉลิม สัตย์ศักดิ์สิทธิ์ ผู้ลี้ภัยทางการเมืองในประเทศกัมพูชา วันดังกล่างมีการเตรียมเจลล้างมือและเครื่องวัดอุณหภมิ ต่อมาทั้งหมดถูกแจ้งข้อกล่าวหาฐานฝ่าฝืนพ.ร.ก.ฉุกเฉินฯ 

๐ วันที่ 8 มิถุนายน 2563 ที่สถานทูตกัมพูชา ตัวแทนคณะกรรมการประสานงานองค์กรพัฒนาเอกชน (กป.อพช.) 4 คนยื่นหนังสือต่อสถานทูตร้องขอให้รัฐบาลกัมพูชาติดตามหาตัววันเฉลิมสัตย์ศักดิ์สิทธิ์ ผู้ลี้ภัยการเมืองชาวไทยที่ถูกกลุ่มชายฉกรรจ์พาตัวขึ้นรถไป ต่อมาพนักงานสอบสวนสน.วังทองหลางกล่าวหาทั้ง 4 คนในคดีฝ่าฝืนข้อกำหนดตามพ.ร.ก.ฉุกเฉินฯ 

ผ่อนคลายระลอก 1 : กลับมาใช้พ.ร.บ.ชุมนุมฯ แต่พ.ร.ก.ฉุกเฉินฯ ก็ยังใช้อยู่ 

วันที่ 31 กรกฎาคม 2563 พลเอกประยุทธ์ จันทร์โอชา นายกรัฐมนตรี ออกข้อกำหนดตามพ.ร.ก.ฉุกเฉินฯ ฉบับที่ 13  กำหนดว่า การจัดกิจกรรมรวมกลุ่มหรือการใช้สิทธิของประชาชนเพื่อการชุมนุมใดๆ ย่อมกระทำได้ภายใต้ขอบเขตการใช้สิทธิเสรีภาพตามรัฐธรรมนูญและกฎหมายตามหลักเกณฑ์กฎหมายว่าด้วยการชุมนุมสาธารณะและและให้ผู้มีหน้าที่รับผิดชอบในการจัดกิจกรรมจัดให้ผู้เข้าร่วมกิจกรรมปฏิบัติตามมาตรการป้องกันโรคที่ทางราชการกำหนดด้วย เป็นเหตุให้พ.ร.บ.ชุมนุมฯ ถูกนำกลับมาใช้อีกครั้ง ควบคู่ไปกับ พ.ร.ก.ฉุกเฉินฯ

ระหว่างข้อกำหนดฉบับที่ 13 บังคับใช้นั้น ตำรวจได้รับมือและดูแลการชุมนุมโดยอ้างพ.ร.บ.ชุมนุมฯ เช่น การพิจารณาว่าการชุมนุมที่ไม่ได้แจ้งล่วงหน้านั้นผิดกฎหมาย การห้ามชุมนุมในรัศมี 150 เมตรจากเขตพระราชฐานและการออกคำสั่งห้ามการชุมนุมในรัศมี 50 เมตรจากศาล ขณะที่ยังปรากฏว่า มีการแจ้งเตือนโดยอ้างอิงข้อกำหนดและประกาศตามพ.ร.ก.ฉุกเฉินฯ ด้วย 

การชุมนุมภายใต้เงื่อนไขที่ให้ใช้ทั้งพ.ร.บ.ชุมนุมฯ และพ.ร.ก.ฉุกเฉินฯ เดินหน้าไปด้วยความสับสน ผู้ชุมนุมบางรายตัดสินใจ “แจ้งการชุมนุม” ล่วงหน้าก่อน บางรายไม่แจ้งก่อน จากการบันทึกข้อมูลพบว่ามีการชุมนุมเกิดขึ้น ระหว่างวันที่ 31 กรกฎาคม-24 ธันวาคม 2563 อย่างน้อย 467 ครั้ง มีการดำเนินคดีกับผู้ชุมนุมที่ตำรวจกล่าวหาผู้ชุมนุมว่าฝ่าฝืนทั้งพ.ร.บ.ชุมนุมฯ และพ.ร.ก.ฉุกเฉินฯ ไปพร้อมกันอย่างน้อย 35 คดีและมีผู้ถูกกล่าวหารวม 67 คน 

ตัวอย่างการบังคับใช้กฎหมายที่ซ้ำซ้อน ทำให้รัฐมีทางเลือกว่าจะอ้างกฎหมายใดก็ได้เพื่อให้อำนาจตัวเองปฏิบัติหน้าที่ได้ง่าย เช่น กรณีการสลายการชุมนุมของคณะราษฎรอีสาน

13 ตุลาคม 2563 ตั้งแต่เวลา 9.00 น. คณะราษฎรอีสาน นำโดย ไผ่ -จตุภัทร์ บุญภัทรรักษา พร้อมพวกได้รวมตัวกันตั้งเตนท์พักคอยที่หน้าแมคโดนัลด์อนุสาวรีย์ประชาธิปไตย เวลา 13.08 น. ตำรวจจราจรจากสน.สำราญราษฎร์มาเจรจาให้เลื่อนรถออกจากไหล่ทางหน้าแมคโดนัลด์ แต่จตุภัทร์แจ้งว่า หากกระทำผิดข้อหาใดให้มาแจ้ง ต่อมา 15.11 น. ตำรวจขอให้หยุดทำกิจกรรรม ระบุว่า วันนี้ตรงกับวันสวรรคตของรัชกาลที่ 9 และขอให้ขึ้นฟุตบาท แต่ผู้ชุมนุมยืนยันทำกิจกรรมต่อบริเวณเดิม รถยนต์ยังคงสัญจรผ่านไปมาได้ จากนั้นตำรวจจึงเริ่มต้นสลายการชุมนุมด้วยการจับกุมประชาชน 21 คนอันเป็นผลให้การชุมนุมดังกล่าวเป็นอันยุติลง

Credit : Kan Sangtong

วันดังกล่าวตำรวจไม่ได้ใช้มาตรการตามพ.ร.บ.ชุมนุมฯ กล่าวคือ หากเป็นการชุมนุมที่ไม่ได้แจ้งต่อผู้รับแจ้งล่วงหน้า 24 ชั่วโมง ตำรวจมีอำนาจในการสั่งให้เลิกการชุมนุมภายในเวลากำหนด หากผู้ชุมนุมยังไม่เลิก ตำรวจจะต้องไปขออำนาจศาลแพ่งให้ไต่สวนการชุมนุม กรณีที่ศาลสั่งให้เลิกการชุมนุมแล้ว หากผู้ชุมนุมยังไม่ปฏิบัติตาม ตำรวจจึงจะประกาศเป็นพื้นที่ควบคุม หากพ้นระยะเวลาที่กำหนดแล้ว ผู้ชุมนุมที่อยู่ภายในพื้นที่จึงจะถือเป็นผู้กระทำผิด และจึงใช้กำลังเข้าจับกุมได้ 

ภายหลังกองบัญชาการตำรวจนครบาลแจ้งว่า การจับกุมดังกล่าวเป็นการจับกุมผู้ชุมนุมที่ “กระทำผิดซึ่งหน้า” ในช่วงเย็นวันเดียวกันมีผู้ชุมนุมไปรวมตัวเรียกร้องความเป็นธรรมที่หน้าสำนักงานตำรวจแห่งชาติ หลังจากนั้นมีการตั้งข้อกล่าวหาตามพ.ร.บ.ชุมนุมฯ จากการชุมนุมดังกล่าว และในการชุมนุมวันที่ 14 ตุลาคม 2563 ของคณะราษฎรเคลื่อนขบวนจากอนุสาวรีย์ประชาธิปไตยไปทำเนียบรัฐบาล ตำรวจอ้างอำนาจตามพ.ร.บ.ชุมนุมฯอีกครั้ง เช่น ให้แจ้งการชุมนุมและสั่งให้เลิกการชุมนุม แต่วิธีการสลายการชุมนุมตามขั้นตอนศาลถูกละเว้นอีกครั้ง เมื่อนายกรัฐมนตรีออกประกาศสถานการณ์ฉุกเฉินที่มีความร้ายแรงในเขตพื้นที่กรุงเทพมหานครตั้งแต่เวลา 04.00 น.ของวันที่ 15 ตุลาคม 2563 การบังคับใช้พ.ร.บ.ชุมนุมฯ ในช่วงเวลานั้นจึงเป็นไปอย่างลักปิดลักเปิด

อ่านการสลายการชุมนุมคณะราษฎรอีสานเมื่อวันที่ 13 ตุลาคม 2563

อ่านการสลายการชุมนุมคณะราษฎรเมื่อวันที่ 15 ตุลาคม 2563

8 วันภายใต้ “ฉุกเฉินร้ายแรง” ก็ยังใช้พ.ร.บ.ชุมนุมฯ เพิ่มความสับสน

เวลาประมาณ 4.00 น.ของวันที่ 15 ตุลาคม 2563 นายกรัฐมนตรีประกาศสถานการณ์ฉุกเฉินที่มีความร้ายแรงในเขตกรุงเทพมหานคร ตามมาด้วยการออกข้อกำหนดที่ออกตามความในมาตรา 9 ของพ.ร.ก.ฉุกเฉินฯ เรื่องห้ามชุมนุมเกินห้าคน 

ซึ่งเท่ากับเป็นการเลิกใช้ข้อกำหนดฉบับที่ 13 ฉบับวันที่ 31 กรกฎาคม 2563 และทำให้ประเทศอยู่ภายใต้สถานการณ์ฉุกเฉินร้ายแรง ซึ่ง พ.ร.บ.ชุมนุมฯ จะไม่ถูกบังคับใช้ในระหว่างนั้น ในสถานการณ์นี้ตำรวจใช้กำลังเข้าสลายการชุมนุมโดยอ้างอำนาจของสถานการณ์ฉุกเฉินร้ายแรงถึงสองครั้ง คือ ช่วงเช้ามืดวันที่ 15 ตุลาคม 2563 และวันที่ 16 ตุลาคม 2563

แต่ปรากฏว่า มีตั้งข้อกล่าวหากับสิรวิชญ์ เสรีธิวัฒน์ และทศพร เสรีรักษ์ ในความผิดตามพ.ร.ก.ฉุกเฉินฯ และพ.ร.บ.ชุมนุมฯ ไปพร้อมกัน จากการเข้าร่วมกิจกรรมที่แยกเกษตร เมื่อวันที่ 19 ตุลาคม 2563 สร้างความไม่ชัดเจนขึ้นไปอีกว่า สถานะของพ.ร.บ.ชุมนุมฯ ในช่วงเวลานี้จะเป็นอย่างไร

Credit : Sirachai Shin Arunrugstichai

Credit : Sirachai Shin Arunrugstichai

หลังจากวันที่ 22 ตุลาคม 2563 นายกรัฐมนตรียกเลิกประกาศสถานการณ์ฉุกเฉินที่มีความร้ายแรง แนวปฏิบัติของตำรวจกลับมาเป็นเช่นระยะก่อนหน้า คือ การอ้างขั้นตอนของตามพ.ร.บ.ชุมนุมฯ อีกครั้ง เห็นได้ชัดเจนในช่วงเดือนพฤศจิกายน 2563 ที่ตำรวจระดับสูงออกมาย้ำหลายครั้งให้ผู้ชุมนุมปฏิบัติตามพ.ร.บ.ชุมนุมฯ (อ่านลำดับเหตุการณ์ด้านล่างประกอบ) จึงพอสรุปได้ว่า ตั้งแต่วันที่ 31 กรกฎาคม 2563 จนกระทั่งวันที่ 24 ธันวาคม 2563 เป็นช่วงที่ตำรวจดูแลการชุมนุมโดยอ้าง พ.ร.บ.ชุมนุมฯ ที่อิงกับข้อกำหนดฉบับที่ 13 เป็นหลัก

ระบาดระลอก 2 :  พ.ร.ก.ฉุกเฉินฯ ห้ามชุมนุมในสถานที่แออัด

กลางเดือนธันวาคม 2563 เกิดการแพร่ระบาดของโรคโควิด 19 ที่จังหวัดสมุทรสาคร และทำให้สุานการณ์โรคระบาดเริ่มน่ากังวลอีกครั้ง วันที่ 25 ธันวาคม 2563 พลเอกประยุทธ์ จันทร์โอชา นายกรัฐมนตรีออกข้อกำหนดตามพ.ร.ก.ฉุกเฉินฯ ฉบับที่ 15 ข้อ 3 ระบุว่า “ห้ามมิให้มีการชุมนุม การทำกิจกรรม หรือการมั่วสุมกัน ในสถานที่แออัดหรือกระทำการดังกล่าวอันเป็นยุยงให้เกิดความไม่สงบเรียบร้อย ภายในพื้นที่ที่หัวหน้าผู้รับผิดชอบในการแก้ไขสถานการณ์ฉุกเฉินในส่วนที่เกี่ยวกับความมั่นคงกำหนด” 

วันที่ 29 ธันวาคม 2563 พลเอกเฉลิมพล ศรีสวัสดิ์ ผู้บัญชาการทหารสูงสุดออกประกาศหัวหน้าผู้รับผิดชอบในการแก้ไขสถานการณ์ฉุกเฉินในส่วนที่เกี่ยวกับความมั่นคง เรื่อง ห้ามการชุมนุม การทำกิจกรรม การมั่วสุมที่ก่อให้เกิดการแพร่ระบาดของโรคโควิด 19 โดยกำหนดที่เกี่ยวข้องกับการชุมนุม ดังนี้

ข้อ 2 ห้ามมิให้มีการชุมนุมหรือการทำกิจกรรมที่มีการรวมคนที่มีความแออัดในลักษณะที่เสี่ยงต่อการแพร่เชื้อโรคในพื้นที่ซึ่งผู้ว่าราชการกรุงเทพมหานคร ผู้ว่าราชการจังหวัด ประกาศหรือมีคำสั่งให้เป็นพื้นที่ควบคุมสูงสุด และข้อ 3 การชุมนุมหรือการทำกิจกรรมที่มีการรวมคนที่มีความแออัด...ต้องขออนุญาตจากผู้ว่าราชการกรุงเทพมหานคร ผู้ว่าราชการจังหวัดก่อนดำเนินการ และต้องแสดงแผนการจัดงานและมาตรการควบคุมโรคประกอบการพิจารณา

เมื่อข้อกำหนดฉบับที่ 15 มีเนื้อหาขัดกับข้อกำหนดฉบับที่ 13 เท่ากับต้องบังคับใช้ฉบับที่ใหม่กว่า จึงส่งผลให้กลับไปสู่สภาวะที่ไม่บังคับพ.ร.บ.ชุมนุมฯ อีกครั้ง ลักษณะดังกล่าวเด่นชัดขึ้นในการสลายการชุมนุมเขียนป้ายผ้ายกเลิกมาตรา 112 ของการ์ดปลดแอกที่อนุสาวรีย์ชัยสมรภูมิ เมื่อวันที่ 16 มกราคม 2564 ที่ตำรวจอ้างเพียงประกาศและข้อกำหนดที่ออกตามพ.ร.ก.ฉุกเฉินฯ ฉบับที่ 15 ที่ระบุว่า ห้ามมิให้มีการชุมนุม การทำกิจกรรม หรือการมั่วสุมกัน ในสถานที่แออัดหรือกระทำการดังกล่าวอันเป็นยุยงให้เกิดความไม่สงบเรียบร้อย โดยไม่อ้างพ.ร.บ.ชุมนุมอีก

อย่างไรก็ตาม ข้อห้ามการชุมนุมตามกฎหมายจะต้องมีองค์ประกอบสำคัญ คือ การชุมนุมในสถานที่แออัด ซึ่งผู้ชุมนุมในกิจกรรมดังกล่าวมีประมาณ 50 คน และการสลายการชุมนุมทำโดยตำรวจที่ยืนเรียงแถวติดกันทั้งบริเวณเกาะพญาไทและหน้าป้ายรถเมล์ไม่น้อยกว่า 200 นาย 

ผ่อนคลายระลอก 2 : อ้างพ.ร.ก.ฉุกเฉินฯ ออกนำหน้า ไม่กลับมาใช้ พ.ร.บ.ชุมนุมฯ แล้ว

ปลายเดือนมกราคม 2564 แม้สถานการณ์การแพร่ระบาดของโรคเริ่มทรงตัวอีกครั้ง และประชาชนกลับมาใช้ชีวิตประจำวันตามปกติมากขึ้น การชุมนุมทางการเมืองเริ่มกลับมามากขึ้น แต่ข้อกำหนดตามพ.ร.ก.ฉุกเฉินฯ ยังไม่ผ่อนคลายลง วันที่ 3 มกราคม 2564 นายกรัฐมนตรีออกข้อกำหนด ฉบับที่ 16 กำหนดห้ามจัดกิจกรรมที่มีความเสี่ยงต่อการแพร่โรค ห้ามการจัดกิจกรรมในเขตพื้นที่สถานการณ์ที่กำหนดเป็นพื้นที่ควบคุมสูงสุดซึ่งมีผู้เข้าร่วมเป็นจำนวนมากและมีโอกาสติดต่อสัมผัสกันได้โดยง่าย เช่น การประชุม การสัมมนา การจัดเลี้ยง  ต่อมาวันที่ 29 มกราคม 2564 นายกรัฐมนตรีออกข้อกำหนด ฉบับที่ 18 กำหนดให้กรุงเทพมหานครเป็นพื้นที่ควบคุมสูงสุด ตามข้อกำหนดฉบับที่ 16 

วันที่ 3 กุมภาพันธ์ 2564 ผู้บัญชาการทหารสูงสุดออกประกาศหัวหน้าผู้รับผิดชอบในการแก้ไขสถานการณ์ฉุกเฉินในส่วนที่เกี่ยวกับความมั่นคง เรื่อง ห้ามการชุมนุม การทำกิจกรรม การมั่วสุมที่ก่อให้เกิดการแพร่ระบาดของโรคโควิด 19 ฉบับที่ 3 ยกเลิกประกาศฉบับที่ 2 ระบุว่า ห้ามมิให้มีการชุมนุมหรือการทำกิจกรรมที่มีการรวมคนที่มีความแออัดในลักษณะที่เสี่ยงต่อการแพร่โรค ซึ่งมีผู้เข้าร่วมเป็นจำนวนมากและมีโอกาสติดต่อสัมผัสกันได้โดยง่าย ซึ่งมีประกาศหรือคำสั่งให้เป็นพื้นที่ควบคุมสูงสุดและเข้มงวด และพื้นที่ควบคุมสูงสุด ใจความสำคัญคือ การรวมคนที่มีความแออัด 

วันที่ 7 กุมภาพันธ์ 2564 เวลา 14.00-16.00 น. ที่หน้าสหประชาชาติ ชาวเมียนมานัดชุมนุมต้านรัฐประหาร เริ่มแรกตำรวจวางแผงเหล็กล้อมพื้นที่การชุมนุมที่ฟุตบาทด้านหน้าสหประชาชาติผู้ชุมนุมเริ่มมากันตั้งแต่เวลาประมาณ 12.30 น. และเนื่องด้วยวันดังกล่าวเป็นวันอาทิตย์ทำให้มีชาวเมียนมาที่อาศัยอยู่ในกรุงเทพมหานครมารวมตัวกันมาก ต่อมาเวลา 13.59 น. ตำรวจสั่งให้เลิกการชุมนุมระบุว่า ไม่ต้องการให้เกิดคำถามเรื่องมาตรการการชุมนุมระหว่างคนไทยและเมียนมา จากนั้นใช้ตำรวจควบคุมฝูงชนตั้งแถวรุกไล่ผู้ชุมนุมให้ถอยร่นไปเรื่อยๆทางสะพานผ่านฟ้าลีลาศ ท้ายที่สุดการชุมนุมต้องยุติลง ผู้ชุมนุมตัดสินใจย้ายไปที่สถานทูตเมียนมาต่อและสามารถจัดต่อได้

วันที่ 13 กุมภาพันธ์ 2564 เวลาประมาณ 18.30 น. ราษฎรประกาศเคลื่อนขบวนจากอนุสาวรีย์ประชาธิปไตยไปศาลหลักเมือง ระหว่างนั้นตำรวจวางแนวสิ่งกีดขวาง 2 แนว คือ ที่แยกสะพานผ่านพิภพลีลาและที่บริเวณศาลฎีกา ใกล้กับศาลหลักเมือง ในการประกาศให้เลิกการชุมนุมตำรวจอ้างข้อกำหนดของนายกรัฐมนตรีรวม 3 ฉบับ คือ ฉบับที่ 15 ลงวันที่ 25 ธันวาคม 2563, ฉบับที่ 16 ลงวันที่ 3 มกราคม 2564 และฉบับที่ 18 ลงวันที่ 29 มกราคม 2564 รวมทั้งประกาศของผู้บัญชาการทหารสูงสุด ฉบับที่ 3  และใช้กำลังเข้าจับกุมผู้ชุมนุมอย่างรุนแรงโดยอ้างว่า เป็น “ความผิดซึ่งหน้า” จากการฝ่าฝืนข้อกำหนดเหล่านี้

การชุมนุมในครั้งต่อๆ มาก็ยังสามารถจัดได้เช่นกัน จากการสังเกตการณ์ชุมนุมส่วนใหญ่ไม่ปรากฏว่า ตำรวจได้อ้างอำนาจหรือแนวปฏิบัติตามพ.ร.บ.ชุมนุมฯ อีก อ้างแต่เพียงข้อกำหนดตามพ.ร.ก.ฉุกเฉินฯ อย่างไรก็ตามหลังสถานการณ์โควิด 19 คลายตัวการชุมนุมขยายตัวมากขึ้น 

ยกระดับปราบการชุมนุมหนัก ละเลยหลักสากล

19 กุมภาพันธ์ 2564 พลเอกเฉลิมพล ศรีสวัสดิ์ ผู้บัญชาการทหารสูงสุดออกประกาศหัวหน้าผู้รับผิดชอบในการแก้ไขสถานการณ์ฉุกเฉินในส่วนที่เกี่ยวกับความมั่นคง เรื่อง ห้ามการชุมนุม การทำกิจกรรม การมั่วสุมที่ก่อให้เกิดการแพร่ระบาดของโรคโควิด 19 ฉบับที่ 4 ระบุว่า ปัจจุบันยังปรากฏสถานการณ์การชุมนุมที่มีความแออัดในลักษณะที่เสี่ยงต่อการแพร่ระบาดของโรค จึงอาศัยอำนาจตามมาตรา 9 ของพ.ร.ก.ฉุกเฉินฯ ประกอบกับคำสั่งนายกรัฐมนตรี ที่ 4/2563 ให้ศูนย์ปฏิบัติการแก้ไขสถานการณ์ฉุกเฉินด้านความมั่นคง สำนักงานตำรวจแห่งชาติเป็นหน่วยหลักในการ “ปฏิบัติตามมาตรการที่จำเป็นและเหมาะสมในการระงับยับยั้ง การยุติการชุมนุม การทำกิจกรรม หรือมั่วสุม” ในลักษณะที่เสี่ยงต่อการแพร่ระบาดของโรคโควิด 19 ให้ผบ.ตร.พิจารณาตามความเหมาะสมของสถานการณ์ ทั้งนี้ต้องไม่เป็นการก่อความเดือดร้อนแก่ประชาชน เกินสมควรแก่เหตุ

หลังจากนั้นการใช้กำลังเข้าสลายการชุมนุมโดยตำรวจยกระดับขึ้นอย่างรวดเร็ว ไปจนถึงการใช้กระสุนยางต่อผู้ชุมนุมโดยชัดเจนครั้งแรก นับปี 2553 

Credit : Thikamporn Tamtiang

๐ วันที่ 28 กุมภาพันธ์ 2564 รีเด็มจัดชุมนุม #28กุมภาไปรังขี้ข้าปรสิต เคลื่อนขบวนจากอนุสาวรีย์ประชาธิปไตยไปกรมทหารราบที่ 1 มหาดเล็กราชวัลลภรักษาพระองค์ ที่เป็นบ้านพักหลวงของพลเอกประยุทธ์ หลังผู้ชุมนุมเก็บลวดหนามหีบเพลงหน้าตู้คอนเทนเนอร์และเลื่อนเปิดตู้คอนเทนเนอร์ แม้ผู้ชุมนุมไม่ได้ท่าทีว่า จะเข้าไปในพื้นที่ราบ 1 แต่ตำรวจก็ตัดสินใจเคลื่อนกำลังจากสโมสรทหารบกและใช้กำลังในการจับกุม โดยไม่มีการเจรจาและทำร้ายร่างกายผู้ถูกจับด้วย ต่อมาในช่วงค่ำยังเริ่มใช้กระสุนยางที่ถือในแนวระนาบกับศีรษะ โดยไม่มีการแจ้งเตือน ตรงกันข้าม การใช้กระสุนยางเกิดขึ้นไล่เลี่ยกับตำรวจประกาศผ่านเครื่องขยายเสียงว่า “วันนี้ไม่มีการสลายการชุมนุม” 

แม้ตำรวจจะพิจารณาแล้วเห็นว่า ภายใต้สถานการณ์ฉุกเฉินการชุมนุมดังกล่าวเป็นการชุมนุมที่ฝ่าฝืนข้อกำหนดที่มีอยู่ และขั้นตอนการสลายการชุมนุมตามพ.ร.บ.ชุมนุมฯ ไม่ได้บังคับใช้ แต่การกระทำใดๆจำต้องอยู่บนหลัก “ความจำเป็น” และ “ความเหมาะสม” ทั้งสภาพการณ์ที่เกิดขึ้นไม่ได้ปรากฏว่า เจ้าหน้าที่ที่นำกำลังเข้าสลายการชุมนุมได้พยายามหลีกเลี่ยงการใช้กำลังอย่างดีที่สุดแล้ว

Credit : Thikamporn Tamtiang

Credit : Thikamporn Tamtiang

Credit : Thikamporn Tamtiang

๐ วันที่ 20 มีนาคม 2564 รีเด็มจัดชุมนุม #20มีนาไปสนามราษฎร เป็นการชุมนุมแบบปักหลักไม่เคลื่อนขบวน ก่อนหน้าเวลานัดหมายเจ้าหน้าที่ได้นำตู้คอนเทนเนอร์มาขวางเป็นแนวตั้งแต่กำแพงศาลฎีกา ถนนราชดำเนินในยาวไปปิดถนนหน้าพระลาน และพื้นที่โดยรอบเช่น ถนนมหาราชและถนนอัษฎางค์ พื้นที่ที่วางแนวกั้นนั้นเป็นพื้นที่ที่เดิมเคยจัดการชุมนุมได้และกรณีที่มีการปิดกั้นมักจะอ้างอำนาจตามมาตรา 7 ของพ.ร.บ.ชุมนุมฯ เรื่องการห้ามชุมนุมในรัศมี 150 เมตรจากเขตพระราชฐานคือ พระบรมมหาราชวัง ในขณะที่พ.ร.บ.ชุมนุมฯ ไม่ได้บังคับใช้ จึงไม่แน่ชัดว่า ตำรวจได้ใช้ฐานอำนาจตามกฎหมายใดในการปิดกั้นพื้นที่

ต่อมาเมื่อผู้ชุมนุมบางส่วนเปิดแนวตู้คอนเทนเนอร์ออกหนึ่งแนว ตำรวจตัดสินใจสลายการชุมนุม โดยไม่ได้พิจารณาถึงมาตรการที่อาจหลีกเลี่ยงการจำกัดสิทธิการชุมนุมของผู้ชุมนุมรายอื่นๆ ที่ยังคงชุมนุมโดยสงบ แม้ว่า ตำรวจจะมีขั้นตอนในการแจ้งล่วงหน้าว่า จะให้ชุมนุมได้ในพื้นที่ที่กำหนด แจ้งเตือนขั้นตอนการใช้อุปกรณ์ควบคุมฝูงชนและมาตรการอื่นๆ เช่น ทางออกที่ปลอดภัย แต่ยังคงละเลยมาตรฐานสากลว่าด้วยการใช้กระสุนยางใช้ยิงในระดับศีรษะ โดยไม่มีการเจรจาและการแจ้งเตือนก่อนการใช้กระสุนยาง

อ่านการสลายการชุมนุมเมื่อวันที่ 20 มีนาคม 2564

ระบาดระลอก 3 : เสรีภาพล้มตายในยามที่โควิดยังยืนเด่นท้าพ.ร.ก.ฉุกเฉินฯ

สถิติของศูนย์ทนายความเพื่อสิทธิมนุษยชนระบุว่า ตั้งแต่เดือนกรกฎาคม 2563 ถึงปลายเดือนมีนาคม 2564 มีผู้ถูกดำเนินคดีตามพ.ร.ก.ฉุกเฉินฯ ไม่น้อยกว่า 581 คน หรือคิดเป็น 268 คดี วัตถุประสงค์แรกเริ่มของพ.ร.ก.ฉุกเฉินฯ และบรรดาข้อกำหนดต่างๆ เกิดขึ้นสืบเนื่องมาจากความต้องการควบคุมการแพร่ระบาดของโรคโควิด 19 แต่ท้ายสุดผู้ชุมนุมทางการเมืองตกเป็นเป้าเฝ้าระวังการใช้มาตรการตามกฎหมายและถูกดำเนินคดีตามพ.ร.ก.ฉุกเฉินฯ โดยที่ยังไม่มีรายงานว่า จุดเริ่มต้นการแพร่ระบาดของโรคเกิดจากการมารวมตัวกันเพื่อแสดงออกทางการเมืองในครั้งใด

Credit : Sirachai Shin Arunrugstichai

ในทางตรงกันข้าม แม้จะใช้พ.ร.ก.ฉุกเฉินฯ พร้อมกับข้อกำหนดต่างๆ ต่อเนื่องมานานกว่า 1 ปีเต็มแล้ว การระบาดของโรคโควิด19 ก็ยังเกิดขึ้นอย่างต่อเนื่อง โดยเฉพาะในการระบาดระลอกที่ 3 ในเดือนเมษายน 2564 ที่มีจุดแพร่กระจายของเชื้อจากสถานบันเทิง และอีกหลายแห่งที่ไม่ใช่การชุมนุมทางการเมือง ซึ่งกฎหมายที่อ้างว่ามีขึ้นเพื่อควบคุมสถานการณ์นี้นั้นไม่สามารถป้องกันหรือแก้ไขปัญหาได้

จากหลักฐานเชิงประจักษ์ ยังแสดงให้เห็นว่า ตำรวจมักหยิบเอาข้อกำหนดตามพ.ร.ก.ฉุกเฉินฯ ขึ้นมาอ้างต่อผู้ชุมนุมว่า การชุมนุมนั้นๆ ไม่ชอบด้วยกฎหมาย และสั่งให้เลิกการชุมนุมโดยไม่จำเป็นต้องพิจารณาว่า เป็นการชุมนุมในสถานที่แออัดหรือไม่ มีการคัดกรองโรคหรือไม่ ผู้ชุมนุมเดินทางมาจากพื้นที่ใด หรือเป็นช่วงเวลาที่สถานการณ์แพร่ระบาดของโรครุนแรงเพียงใด จนกระทั่งการใช้กำลังเข้าสลายการชุมนุมก็ยังอ้างว่า เป็นเพราะผู้ชุมนุมฝ่าฝืนข้อกำหนดของ พ.ร.ก.ฉุกเฉินฯ

การใช้อำนาจตามพ.ร.ก.ฉุกเฉินฯ ทั้งสั่งห้าม จับกุม และดำเนินคดี ประชาชนที่ใช้เสรีภาพในการชุมนุม โดยมีเงื่อนไขการห้ามชุมนุมที่กว้างขวางและเปลี่ยนไปเปลี่ยนมาได้ตลอดเวลา ทั้งที่ยังมีพ.ร.บ.ชุมนุมฯ เป็นกฎหมายหลักในการควบคุมดูแลการชุมนุมอยู่ เป็นสถานการณ์คล้ายกับยุครัฐบาลเผด็จการทหาร ที่มีทั้งพ.ร.บ.ชุมนุมฯ และคำสั่งหัวหน้า คสช. ฉบับที่ 3/2558 ใช้ควบคู่กันไป ให้อำนาจและดุลพินิจกับเจ้าหน้าที่ของรัฐเต็มที่ในการเลือกหยิบกฎหมายที่มีประโยชน์กับตัวเองมาอ้างอิง

ลำดับเหตุการณ์และกฎหมายที่เกี่ยวข้อง